Zwarte Piet: de struikrover die een kaartspel bedacht

Zwarte Piet: de struikrover die een kaartspel bedacht

In 1840 verscheen het boek De lotgevallen van Ferdinand Huyck, een bestseller geschreven door Jacob van Lennep. Het verhaal gaat over Ferdinand die na een reis door Italië op weg is naar huis en onderweg allerlei avonturen beleeft. In het vijfde hoofdstuk wordt hij bij Naarden overvallen door drie struikrovers, "de rooversbende van Zwarte Piet".

Deze Zwarte Piet is geen verzinsel maar gebaseerd op een echte struikrover, Johann Petri, ook wel Schwarzer Peter genoemd. Petri leefde rond 1800 in Duitsland en was daar een berucht misdadiger. In 1811 werd hij opgepakt tijdens een grote zoekactie na een overval op een postkoets bij Heppenheim. Hij had zich verborgen in een bos en leefde daar als de houtskoolbrander Johannes Wild. Na zijn arrestatie werd Petri gevangen gezet in Mainz.
Het verhaal gaat dat Petri tijdens deze gevangenschap een nieuw kaartspel heeft bedacht: het spel dat we nu kennen als zwartepieten. Aanvankelijk werd het spel gespeeld met een normaal pak kaarten waar de klaverenboer uit is gehaald. De schoppenboer (de "jackass") is dan de Zwarte Piet. Later, vanaf ongeveer 1830 werden er ook speciale kaartensets gemaakt om mee te zwartepieten. Het spel won snel aan populariteit en werd ook in Nederland al snel veel gespeeld, zij het iets anders dan tegenwoordig.
In 1856 kunnen we in de Delftsche studenten-almanak voor het jaar 1856 daarover het volgende lezen: Dan " ...wordt het gesprek ineens afgebroken door een geschater, dat alles, tot zelfs de piano, overwint. Dat schaterend gelach komt [...] van de allegaar-tafel, waar nicht Palmboom zich, als houderes van zwarte Piet, door Eduard een paar zwarte snorren liet maken met een gebrande kurk."
De speler die eindigde met de Zwarte Piet kreeg destijds met houtskool of een gebrande kurk een snor of baard op het gezicht getekend, zoals ook de schurk Zwarte Piet onder de houtskool zat. Deze "straf" is ook afgebeeld op het schilderij Sorteperspillerne van de Deense schilder Julius Exner (zie foto): de dame rechts staat al klaar met een zwarte kurk om van de verliezer de Zwarte Piet te maken.
De populariteit van het spel is ook terug te zien in het blijspel Zwarte Piet dat vanaf 1850 in elk geval tot 1888 in Nederland werd opgevoerd met daarin een grote rol voor dit kaartspel. Tegenwoordig zien we het spel terug in ons taalgebruik: "iemand de zwartepiet toespelen" is nog steeds een gangbare uitdrukking.
Een verband met Sinterklaas is in kranten en tijdschriften vanaf 1850 niet terug te vinden, zo blijkt uit eigen onderzoek via delpher.nl. Er zijn veel advertenties waarin zwartepiet-spellen worden aangeboden als Sint Nicolaasgeschenk maar dat is het dan ook wel. Zwarte Piet is in die tijd vooral de naam van een boef of de verliezer van een kaartspel. Het lijkt erop dat pas rond 1890 de naam van de zwart gekleurde kaartspeler is gaan samenvallen met de zwart gekleurde knecht van Sinterklaas.

Foto: Julius Exner, Sorteperspillerne (1862), Statens Museum for Kunst

Kijk ook eens naar deze sites...

: Meer over Johann Petri, alias Schwarzer Peter, in Wikipedia (engels)
: Het boek De lotgevallen van Ferdinand Huyck is online te lezen
: Meer over de geschiedenis van het zwartepieten (engels)

: LEGiO-museum
Een museum over alles wat te maken heeft met LEGO®. Dit museum is gevestigd in een gedeelte (900 m2) van het voormalige LEGO Nederland-pand aan de Legolaan te Grootegast waar het steentjesbedrijf gevestigd is geweest van 1963 tot 1998. Er is veel LEGO in het museum om zelf mee aan de slag te kunnen. Het museum beschikt over een eigen collectie, daarnaast stellen diverse verzamelaars hun materiaal beschikbaar om zo een zo breed mogelijk beeld te kunnen geven van LEGO.

: Speelgoedmuseum Kinderwereld
Speelgoedmuseum Kinderwereld in Roden heeft een grote collectie oud en antiek speelgoed en alles wat op het kinderleven betrekking heeft. Dit speelgoed komt uit verschillende periodes, van eind 1700 tot het begin van het 'plastic-tijdperk' eind jaren veertig.

: Oude Ambachten en Speelgoed Museum
Dit museum in Terschuur (bij Barneveld) bezit twee collecties. De collectie over meer dan 100 ambachten bevat oude gereedschappen, werktuigen en huishoudelijke artikelen met een nostalgisch tintje. De tweede collectie is een verzameling van oud en antiek speelgoed.

: Speelgoedmuseum Deventer
Van knikker tot computerspel en alles daartussen vind je in het Speelgoedmuseum Deventer. Je treft hier speelgoed aan waarmee in Nederland is gespeeld, of dat nu vandaag is of 500 jaar geleden. Je voelt je weer kind bij het weerzien van het favoriete speelgoed uit je jeugd.

: Nationaal Modelspoormuseum
In het museum zijn verschillende fraaie staaltjes van modelbouw te zien. Naast de rijdende banen zijn er een aantal diorama's waar de meesterbouwers de werkelijkheid in het klein hebben nagebouwd. Verder is er de gigantische collectie van de Sneeker antiquair Piet Scheltema te zien.

: Speelgoedmuseum In het Poppenhuis
Het speelgoed- en poppenhuizenmuseum is opgericht door Jacomine Mink-de Groot, zelf enthousiast verzamelaar en bekend geworden door haar Harry Potter huis (1:12). Het museum is gevestigd in de binnenstad van IJsselstein, waar ook haar winkel en atelier gevestigd zijn.

: Museum In de zevende hemel
Een klein museum vol curiosa en folklore rond Kerst, Sinterklaas, Oranje Huis, Pasen en oud speelgoed. Er zijn regelmatig wissel-exposities naast de vaste collectie.

: Museum de Opkamer
Dit museum toont klederdrachten uit verschillende delen van Nederland deels in de omgeving waarin ze werden gedragen. Bijvoorbeeld een Gelderse woonkeuken met bedstee, een Veluwse kraamkamer en een Staphorsterkamer. Daarnaast een collectie oud speelgoed.

: Museum van de Twintigste Eeuw
De honderden voorwerpen en vele stijlkamers in het Museum van de Twintigste Eeuw maken duidelijk dat juist in deze eeuw zeer veel is gebeurd. Nooit eerder veranderde er in honderd jaar zoveel. Juist daarom is de periode 1900 tot heden zo interessant. In het museum is ook een zaal met speelgoed uit de periode van 1900 tot 1999 te zien.

: Speelgoedmuseum 'Op Stelten'
Dit museum laat zien met welk speelgoed kinderen zich door de eeuwen heen vermaakt hebben. De collectie omvat speelgoed van ongeveer 1750 tot rond 1980. Vooral uit de periode 1850 tot 1900 is er veel te zien.

: Huis van Gijn
Dit museum is het eigenlijk gewoon het huis van een verzamelaar waar honderd jaar niets aan veranderd is. En dat is ook het leuke eraan... De collectie speelgoed, kunstnijverheid, prenten en tekeningen laten zien wat een advocaat/bankier in de negentiende eeuw leuk vond om te verzamelen.

: Bridgemuseum en Museum van het kaartspel
Het Bridgemuseum in Leerdam heeft een gigantische collectie over en rond het kaartspel bridge. Leermethodes, boeken, spelattributen (troefindicators) en curiosa (bridgekroepoek), alles gaat over bridge. Ook zijn er onderscheidingen te zien van voormalig (wereld-)kampioenen.

gepubliceerd op 17-11-2020 | onderwerp: speelgoed en spellen

 

Agenda

Kijk voor tentoonstellingen bij jou in de buurt ook eens in de agenda.

(Adverentie)

Meer geschiedenis? Kijk ook eens naar dit boek bij bol.com:

Een bloedstollend verhaal over muiterij, waanzin en een strijd op leven en dood

Tip:

Meer weten over een onderwerp?
Zoek dan eens in de database via de zoekpagina, of blader door het alfabet onder A tot Z.